Đồng chí Tô Ngọc Trác (ảnh) bí danh là Thành; tên thường gọi là Tô Trác, sinh năm 1917, quê ở thôn Phước Nhuận, xã Xuân Quang 3, huyện Đồng Xuân, tỉnh Phú Yên. Tham gia cách mạng năm 1949. Đơn vị: Ban Dân tộc thiểu số ở miền Tây Phú Yên (Ban lãnh đạo Khu B). Chức vụ trước lúc hy sinh: Ủy viên Ban cán sự miền Tây tỉnh Phú Yên.

          Tô Ngọc Trác sinh ra và lớn lên trong một gia đình nông dân nghèo yêu nước, có 6 người con (đồng chí Trác là con thứ 6). Ngay từ nhỏ chứng kiến cảnh quê hương đất nước bị chìm trong cảnh nô lệ, đồng chí đã sớm giác ngộ, đau với nỗi đau mất nước của nhân dân, năm 1949 thoát ly tham gia cách mạng. Từ năm 1949-1954, đồng chí đã gắn bó với đồng bào dân tộc thiểu số miền Tây Phú Yên (gồm 2 huyện Đồng Xuân và Sơn Hòa), tham gia xây dựng cơ sở cách mạng cùng ăn, cùng ở với đồng bào dân tộc thiểu số, gây dựng phong trào cùng nhân dân các dân tộc miền Tây Phú Yên góp phần cùng quân dân toàn tỉnh đánh bại chiến dịch Át-lăng của thực dân Pháp.

          Sau Hiệp định Giơ-ne-vơ, theo chỉ đạo của Tỉnh ủy Phú Yên, Tô Ngọc Trác cùng một số đồng chí khác ở lại Phú Yên tiếp tục củng cố chính quyền, xây dựng phong trào đấu tranh của nhân dân ở miền Tây Phú Yên trực tiếp đấu tranh với Mỹ - Diệm. Trong thế trận mới, miền Tây Phú Yên chiếm một vị trí cực kỳ quan trọng, là nơi che giấu bảo vệ cơ quan đầu não của Tỉnh ủy, chỗ dựa vững chắc của các huyện đồng bằng, huyết mạch nối liền sự chỉ đạo từ Trung ương, khu, tỉnh đến các huyện, xã. Miền Tây là kho dự trữ lực lượng, tiến có thế công, thoái có thế thủ… sẽ là hậu cứ vững chắc để giải phóng đồng bằng nên Tỉnh ủy chủ trương củng cố lại Ban cán sự Khu A và Khu B. Tháng 11/1954 theo chỉ thị của Liên khu 5, Tỉnh ủy cử các đồng chí Võ Mông (Ma Tam), Cao Xuân Thiêm (Văn Công), Ma Noa, Ma Cử, Tô Trác vào Ban Cán sự phụ trách Khu B chỉ đạo các xã Bầu Bèn, Phú Mỡ, Đá Mài, Thồ Lồ xây dựng cơ sở cách mạng, đối phó với sự lùng bắt cộng sản của Mỹ, Diệm. Lúc này cơ quan Huyện ủy Sơn Hòa và Đồng Xuân tạm thời phải dời lên núi để bảo toàn lực lượng, chi viện cho nhau trong cuộc đấu tranh một mất một còn.

          Ngày 27/7/1960, đồng chí Tô Ngọc Trác, Bí thư chi bộ chỉ đạo lực lượng dân quân du kích đột nhập vào xã Phước Tân, huyện Sơn Hòa phát động quần chúng diệt 2 tên ác ôn. Trong đó có tên Thống Cường ở xã Xuân Phước nổi tiếng là gian ác; đồng bào Kinh, Thượng căm thù hắn cực độ.

          Đêm 19/8/1960, Đội công tác của đồng chí Ma Cao, do đồng chí Tô Trác phụ trách phối hợp với các lực lượng tổ chức diệt ác ôn ở ấp Nghĩa Phú, buôn Ma Niễm và đánh tan tổng đoàn dân vệ ở Trà Kê, xã Sơn Hội, huyện Sơn Hòa, thu 30 súng các loại. Phong trào cách mạng của quần chúng ở miền Tây lên cao ảnh hưởng đến tình hình nông thôn, đồng bằng và thị xã, thị trấn trong toàn tỉnh.

          Ngày 1/2/1961, một đại đội địch từ La Hai, Đồng Xuân lên Phước Tân đốt phá buôn làng và lùa một đàn bò của đồng bào dân tộc. Đội du kích xã Phước Tân do đồng chí Tô Trác, Ủy viên Ban cán sự miền Tây chỉ huy phối hợp với lực lượng vũ trang tỉnh chặn đánh địch tại dốc Đứng. Trận chiến đấu diễn ra vô cùng ác liệt, sau khoảng 15 phút, lực lượng ta đã loại khỏi vòng chiến đấu 30 tên, lấy lại được đàn bò cho người dân. Tuy nhiên lực lượng ta cũng bị tổn thất, 5 đồng chí hy sinh, đồng chí Tô Trác bị sa vào tay địch. Mặc dù địch đã dùng mọi hình thức tra tấn nhưng đồng chí Trác vẫn giữ vững được khí tiết cách mạng. Địch hèn hạ giết và cắt đầu đồng chí đưa về Ngọc Lãng, TX Tuy Hòa để tuyên truyền chiến thắng; uy hiếp tinh thần cán bộ và nhân dân; chúng bắt vợ con của đồng chí Trác đến chứng kiến cảnh rùng rợn này. Đồng chí Tô Trác đã anh dũng hy sinh, để lại cho đồng bào miền Tây niềm xúc động, tiếc thương vô hạn.

          Trong quá trình hoạt động cách mạng, nhất là trên cương vị Ủy viên Ban cán sự miền Tây, đồng chí Tô Ngọc Trác đã có những công lao đóng góp to lớn và hành động anh hùng trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Sự hy sinh anh dũng của đồng chí Tô Ngọc Trác là biểu tượng bất tử của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, sẵn sàng xả thân vì độc lập, tự do của Tổ quốc, vì hạnh phúc của nhân dân, được lịch sử Đảng bộ tỉnh Phú Yên và lịch sử Đảng bộ huyện Đồng Xuân ghi nhận và tôn vinh.

          Với những thành tích đặc biệt xuất sắc trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, đồng chí Tô Ngọc Trác được Nhà nước tặng thưởng 1 Huân chương chiến công hạng nhất, 1 Huân chương Độc lập hạng nhì. Ngày 9/10/2014, đồng chí Tô Ngọc Trác được Chủ tịch nước truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.

                                                                                         Viên Bình (Phú Yên)